پاکستانی زبانیں
173 زبانوں/بولیوں اور لہجوں پر دلچسپ اور نایاب معلومات
سندھی
"سندھی" (Sindhi)، پاکستان کی تیسری سب سے زیادہ بولی جانے والی زبان ہے۔
"ہندیورپین" (Indo-European) زبانوں میں "ہندآریائی" (Indo-Aryan) گروپ سے تعلق رکھنے والی "سندھی" زبان کا نام دریائے سندھو سے ماخوذ ہے جس کے ڈیلٹا کے گرد خطہ سندھ اور اس میں سندھی آباد ہیں۔ سندھی، (اردو کے ساتھ) صوبہ سندھ کی سرکاری زبان ہے۔
2023ء کی مردم شماری کے مطابق، پاکستان میں سندھی زبان بولنے والوں کی تعداد 14 فیصد یا 3 کروڑ 44 لاکھ ہے جو پنجابی اور پشتو کے بعد تیسرے نمبر پر سب سے زیادہ بولی جانے والی زبان ہے۔ تھرپارکر، سجاول، دادو، لاڑکانہ، خیرپور، قمرشہدکوٹ، ٹنڈومحمدخان، کشمور، بدین اور عمرکوٹ کے اضلاع میں 90فیصد سے بھی زائد سندھی بولی جاتی ہے جبکہ آبادی کے لحاظ سے خیرپور سب سے بڑا سندھی شہر ہے۔
سندھی زبان کی تاریخ
"سندھی زبان"، کی تاریخ بھی ہندی/اردو، پنجابی اور گجراتی کی طرح پانچ ہزار سال پہلے کی وادی سندھ کی تہذیب سے ملتی ہے۔ ساڑھے تین ہزار سال قبل شمالی ہند کی قدیم زبانوں "سنسکرت، پالی ، ثانوی پراکرت، اور اپبھرمشا" سے پیدا ہوئی اور سترہ سو سال پہلے اس پر عربی اور فارسی کے گہرے اثرات مرتب ہوئے۔
عربوں نے 711ء میں محمدبن قاسمؒ (715-695ء) کی قیادت میں ہندوستان پر واحد حملہ کیا اور سندھ کو ملتان سمیت فتح کرلیا تھا۔ اس طرح سے سندھ پہلا صوبہ تھا جس پر اسلامی اثرات مرتب ہوئے اور یہ خطہ پنجاب سے تین سو سال اور دہلی سے پانچ سو سال پہلے مسلمان ہوا تھا۔ اس کے باوجود 1843ء تک سندھی زبان، مختلف برہمنی (یا ہندوستانی) رسم الخط میں لکھی جاتی تھی۔ 1848ء میں انگریز گورنر جارج کلرک نے سندھی کو صوبہ کی سرکاری زبان قرار دیا اور 1853ء میں موجودہ سندھی رسم الخط کا اجراء ہوا جو عربی طرزِ تحریر نسخ میں لکھا جاتا ہے۔
سندھی زبان میں مطبوعات کا آغاز بمبئی کے محمدی پریس میں 1867ء میں شروع ہوا جبکہ برصغیر پاک و ہند میں قرآنِ مجید کا پہلا ترجمہ بھی سندھی زبان میں 1870ء میں آخوند عزاز اللہ متلوی (1824-1747ء) نے کیا تھا۔
سندھی زبان کے سب سے بڑے صوفی شاعر شاہ عبداللطیف بھٹائیؒ (1752-1689ء) کا کلام "شاہ جو رسالو" کی صورت میں مرتب کیا گیا جس میں سندھی لوک کہانیوں اور سندھ کی ثقافتی تاریخ کو محفوظ کیا گیا ہے۔ اس کے علاوہ سندھی زبان میں شعر و ادب کے علاوہ ریڈیو، ٹی وی، فلم اور لوک فنکاروں کا بڑا کام رہا ہے۔
سندھی حروفِ تہجی
سندھی زبان میں 52 حروفِ تہجی ہیں جو دیگر زبانوں کی نسبت بہت زیادہ ہیں۔ (انگلش میں آدھےیعنی صرف 26 ہیں!)سندھی زبان کا تحریری ثبوت 15ویں صدی میں ملتا ہے جب اس کو "دیوناگری" کے علاوہ "لنڈا رسم الخط" کی دو ترقی یافتہ شکلوں "خداآبادی" اور "شکارپوری" کی مدد سے تیار کیا گیا تھا۔ 19ویں صدی میں انگریز حکمرانوں کے ایما پر ابوالحسن السندی نے عربی طرزِ تحریر میں متعدد اضافے کر کے سندھی حروفِ تہجی کو روشناس کروایا جو دیگر علاقائی خطوط "کھوجکی" اور "گرومکھی" سے ملا ہوا ایک میعاری رسم الخط قرار پایا۔
سندھی حروفِ تہجی میں خاصا عدم توازن پایا جاتا ہے اور پہلی بار پڑھنے (یا سیکھنے) والا چکرا جاتا ہے۔ اردو کے ابتدائی دور میں ان حروف پر چار نقطے ہوتے تھے جن کی جگہ "ط" اور "ھ" نے لے لی لیکن سندھی زبان میں ایسا نہیں ہوسکا۔ مثلاً مرکب حروف میں سے "جھ" اور "کھ" کے لیے تو اردو/پنجابی کی طرح "ھ" کا استعمال ہوتا ہے لیکن "بھ"، "تھ"اور "چھ" کے لیے چار چار نقطے استعمال ہوتے ہیں۔ "ٹھ"، "دھ" اور "ڈھ" کے لیے دو دو لیکن "ڈ" کے لیے تین اور "ڑ" کے لیے چار نقطے ہیں۔ "ف" پر چار نقطے ڈال کر "پھ" بنایا جاتا ہے لیکن "ک" کو دو مختلف طریقوں سے لکھ کر "ک" اور "کھ" کی آوازیں بنتی ہیں۔
سندھی زبان کے مخصوص تلفظ کے حروف"ب"، "ج" اور "گ" پر دو دو اضافی نقطے لگانے سے جو تلفظ بنتا ہے، اس کا فرق کرنا مشکل ہوتا ہے۔ دو حروف "ج" اور "گ" پر تو دو دو نقطے عمودی اور متوازی ڈالے گئے ہیں اور ان حرف کی کل تعداد چار چار ہے۔ سندھی میں "بڑی یے" نہیں ہے لیکن "ن" میں "ط" لگا کر "نڑ" کی مخصوص آواز بنائی گئی ہے۔

سندھی حروفِ تہجی میں 52 حروف ہیں
سندھی بولیاں
سندھی زبان، صوبہ سندھ کے علاوہ بلوچستان، راجستھان اور گجرات کے علاقوں تک پھیلی ہوئی ہے اور اس کی مختلف بولیاں/لہجے ہیں جن میں "وچولی، اترادی، لاری، سرولی، لاسی، فراقی، تھریلی اور سندھی بھیلی" قابلِ ذکر ہیں۔ ان کے علاوہ بہت سی گجراتی اور راجستھانی بولیاں بھی سندھ میں بولی جاتی ہیں جو عام طور پر ہندوستانی مہاجرین بولتے ہیں۔
Title: | Sindhi - سندھی |
Type: | Language |
Speakers: | 34.000.000 (2023) |
Region: | Sindh, Pakistan |
Location: | Sindh province |
Family: | Indo-European, Indo-Iranian |
Group: | Indo-Aryan, Northwestern, Sindhic |
Status: | Institutional |
Quraan (1749), Dictionary, Grammar, Literature, Newspapers, Radio, TV, Film | |
Writting: | Arabic |
Etc.: | Sindhi is the 3rd most spoken language in Pakistan. |
Pakistan Linguistic Database
Pakistan Linguistic Database on PAK Magazine contains information on 173 languages, dialects and accents.
12 main languages
Details on main languages in Pakistan.
1. | Arabic |
2. | Balochi |
3. | Brahui |
4. | English |
5. | Hindi |
6. | Hindko |
7. | Pashto |
8. | Persian |
9. | Punjabi |
10. | Saraiki |
11. | Sindhi |
12. | Urdu |
58 Languages
A complete list of languages of Pakistan.
No. | Language | Region | Group |
---|---|---|---|
1 | Aer | Sindh, Pakistan | Western Indo-Aryan, Gujarati |
2 | Arabic | The Muslim World | Semitic |
3 | Arsoniwar | Chitral, Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan |
4 | Badeshi | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Unclassified |
5 | Bagri | Punjab, Pakistan | Indo-Aryan |
6 | Balochi | Balochistan, Pakistan, Iran and Afghanistan | Western Iranian, Northwestern |
7 | Balti | Gilgit-Baltistan, Pakistan | Bodish, Ladakhi–Balti |
8 | Bashgaliwar | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan |
9 | Bateri | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic Kohistani |
10 | Bengali | Bangladesh, India and Karachi, Pakistan | Indo-Aryan |
11 | Bhaya | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan, Western Hindi |
12 | Brahui | Balochistan, Pakistan | Northern |
13 | Burushaski | Gilgit-Baltistan, Pakistan | South Asian |
14 | Chilisso | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic, Kohistani |
15 | Dameli | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic, Kunar |
16 | Dari | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan and Afghanistan | Western Iranian, Persian |
17 | Dogri | Jammu & Kashmir | Indo-Aryan, Northern, Western Pahari |
18 | English | the whole world | Germanic |
19 | Gawar-Bati | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic, Kunar |
20 | Gawri | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic, Kohistani |
21 | Ghera | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan, Western Hindi |
22 | Goaria | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan, Rajasthani |
23 | Gowro | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic, Kohistani |
24 | Gujarati | Sindh, Pakistan | Western Indo-Aryan |
25 | Gurgula | Sindh, Pakistan | Western Indo-Aryan, Rajasthani |
26 | Hindi | India | Central Indo-Aryan, Western Hindi, Hindustani |
27 | Hindko | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Northwestern, Punjabic, Lahnda |
28 | Kalasha | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic, Chitrali |
29 | Kalkoti | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Eastern Dardic, Shinaic |
30 | Kashmiri | Kashmir | Indo-Aryan, Dardic |
31 | Kati | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Nuristani |
32 | Khowar | Khyber Pakhtunkhwa and Gilgit-Baltistan, Pakistan | Indo-Aryan, Chitrali |
33 | Kohistani | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Eastern Dardic |
34 | Kundal Shahi | Azad Kashmir | Indo-Aryan, Eastern Dardic, Shinaic |
35 | Loarki | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan, Western, Rajasthani |
36 | Marwari | Punjab, Sindh, Pakistan | Western Indo-Aryan, Rajasthani |
37 | Memoni | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan, Northwestern, Sindhic |
38 | Mewati | Punjab and Sindh in Pakistan | Indo-Aryan |
39 | Oadki | Sindh, Pakistan | Western Indo-Aryan, Rajasthani |
40 | Ormuri | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Eastern Iranian |
41 | Palula | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Eastern Dardic |
42 | Parkari Koli | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan, Western, Gujarati |
43 | Pashto | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan and Afghanistan | Eastern-Iranian |
44 | Persian | Iran and Balochistan, Pakistan | Western Iranian |
45 | Punjabi | Pakistani and Indian Punjab | Indo-Aryan, Northwestern |
46 | Sansi | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan |
47 | Saraiki | Punjab, Pakistan | Indo-Aryan, Northwestern, Punjabic, Lahnda |
48 | Sarikoli | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Eastern-Iranian, Shugni-Yazgulami |
49 | Shina | Khyber Pakhtunkhwa, Gilgit-Baltistan and Kashmir | Indo-Aryan, Eastern Dardic |
50 | Sikhi Punjabi | Punjab, India | Indo-Aryan, Northwestern |
51 | Sindhi | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan, Northwestern, Sindhic |
52 | Thall Lamenti | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan |
53 | Torwali | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic, Kohistani |
54 | Urdu | Pakistan and India | Central Indo-Aryan, Western Hindi, Hindustani |
55 | Ushojo | Swat, Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Eastern Dardic, Kohistani |
56 | Uyghur | Gilgit-Baltistan, Pakistan | Turkic |
57 | Wakhi | Gilgit-Baltistan, Pakistan, Afghanistan, Tajikstan and China | Eastern Iranian |
58 | Yidgha | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Eastern-Iranian |
64 Dialects
A list of known dialects of various languages in Pakistan.
No. | Dialect | Language | Region |
---|---|---|---|
1 | Bazigar | Punjabi | Punjab, Pakistan |
2 | Bilaspuri | Punjabi | Himachal Pradesh, India |
3 | Brokskat | Shina | Gilgit-Baltistan, Pakistan |
4 | Central Pashto | Pashto | Khyber Pakhtunkhwa , Pakistan |
5 | Chambeali | Punjabi | Himachal Pradesh, India |
6 | Cholistani | Punjabi/Saraiki | Punjab, Pakistan |
7 | Dawoodi | Burushaski | Gilgit-Baltistan, Pakistan |
8 | Dehwari | Persian | Balochistan, Pakistan |
9 | Derawali | Punjabi/Saraiki | Punjab, Pakistan |
10 | Dhatki | Sindhi | Sindh, Pakistan |
11 | Doabi | Punjabi | Punjab, Pakistan |
12 | Dogri | Punjabi | Jammu & Kashmir |
13 | Faraqi | Sindhi | Sindh, Pakistan |
14 | Gojri | Punjabi | Jammu & Kashmir |
15 | Hazargi | Persian | Balochistan, Pakistan |
16 | Hindko | Punjabi | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan |
17 | Jadgali | Sindhi | Sindh, Pakistan |
18 | Jandavra | Gujarati | Sindh, Pakistan |
19 | Jangli | Punjabi | Punjab, Pakistan |
20 | Jhalawani | Brahui | Balochistan, Pakistan |
21 | Jogi | Hindi | Sindh, Pakistan |
22 | Kabutra | Hindi | Sindh, Pakistan |
23 | Kachi Koli | Gujarati | Sindh, Pakistan |
24 | Kangri | Punjabi | Himachal Pradesh, India |
25 | Khetrani | Punjabi/Saraiki | Balochistan, Pakistan |
26 | Komviri | Pashto | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan |
27 | Koroshi | Balochi | Balochistan, Pakistan |
28 | Kullui | Punjabi | Himachal Pradesh, India |
29 | Kutchi | Sindhi | Sindh, Pakistan |
30 | Lari | Sindhi | Sindh, Pakistan |
31 | Lasi | Sindhi | Sindh, Pakistan |
32 | Madaklashti | Persian | Balochistan, Pakistan |
33 | Majhi | Punjabi | Punjab, Pakistan |
34 | Makrani | Balochi | Balochistan, Pakistan |
35 | Malwai | Punjabi | Punjab, India |
36 | Mandeali | Punjabi | Himachal Pradesh, India |
37 | Mankiyali | Hindko | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan |
38 | Mewari | Hindi | Sindh, Pakistan |
39 | Multani | Punjabi/Saraiki | Punjab, Pakistan |
40 | Northern Pashto | Pashto | Khyber Pakhtunkhwa , Pakistan |
41 | Pamir Kyrgyz | Kyrgyz | Gilgit-Baltistan, Pakistan |
42 | Pothwari | Punjabi | Northern Punjab, Pakistan |
43 | Puadhi | Punjabi | Punjab, Pakistan |
44 | Purgi | Balti | Gilgit-Baltistan, Pakistan and India |
45 | Rakhshani | Balochi | Balochistan, Pakistan |
46 | Rakhshani Brahui | Brahui | Balochistan, Pakistan |
47 | Rangri | Hindi | Punjab, Pakistan |
48 | Riasti | Punjabi/Saraiki | Punjab, Pakistan |
49 | Saraiki | Punjabi | Punjab, Pakistan |
50 | Saravani | Brahui | Balochistan, Pakistan |
51 | Saroli | Sindhi | Sindh, Pakistan |
52 | Sawi | Shina | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan |
53 | Shahpuri | Punjabi | Punjab, Pakistan |
54 | Sindhi Bhil | Sindhi | Sindh, Pakistan |
55 | Sindhi Brahui | Brahui | Balochistan, Pakistan |
56 | Southern Pashto | Pashto | Khyber Pakhtunkhwa , Pakistan |
57 | Sulemani | Balochi | Balochistan, Pakistan |
58 | Thalochri | Punjabi/Saraiki | Punjab, Pakistan |
59 | Thareli | Sindhi | Sindh, Pakistan |
60 | Utradi | Sindhi | Sindh, Pakistan |
61 | Vaghri | Gujarati | Sindh, Pakistan |
62 | Wacholi | Sindhi | Sindh, Pakistan |
63 | Wadiyara Koli | Gujarati | Sindh, Pakistan |
64 | Waneci | Pashto | Balochistan, Pakistan |
53 Accents
A list of known accents of various dialects and languages in Pakistan.
No. | Accent | Dialect | Language |
---|---|---|---|
1 | Aajri | Hindko | Punjabi |
2 | Afridi | Northern Pashto | Pashto |
3 | Awankari | Pothwari/Hindko | Punjabi |
4 | Baar di Boli | Majhi | Punjabi |
5 | Banawali | Malwai | Sikh Punjabi |
6 | Bhattiani | Malwai | Sikh Punjabi |
7 | Bherochi | Shahpuri | Punjabi |
8 | Bugti | Sulemani | Balochi |
9 | Chenavri | Majhi | Punjabi |
10 | Chenhawri | Multani | Punjabi/Saraiki |
11 | Chhachhi | Pothwari/Hindko | Punjabi |
12 | Dhanni | Shahpuri/Hindko | Punjabi |
13 | Domki | Makrani | Balochi |
14 | Ghebi | Pothwari/Hindko | Punjabi |
15 | Hindki | Multani | Punjabi/Saraiki |
16 | Jaghdali | Derawali | Punjabi/Saraiki |
17 | Jandli | Pothwari | Punjabi |
18 | Jatki | Majhi | Punjabi |
19 | Jattatar | Majhi | Punjabi |
20 | Kachhi | Thalochri | Punjabi/Saraiki |
21 | Kachi | Majhi | Punjabi |
22 | Kalati | Rakhshani | Balochi |
23 | Kandahar | Southern Pashto | Pashto |
24 | Karachi | Makrani | Balochi |
25 | Kechi | Makrani | Balochi |
26 | Kohati | Hindko | Punjabi |
27 | Lammay di Boli | Majhi | Punjabi |
28 | Lashari | Makrani | Balochi |
29 | Lhori | Majhi | Punjabi |
30 | Lubanki | Malwai | Sikh Punjabi |
31 | Mandwani | Sulemani | Balochi |
32 | Mazari | Sulemani | Balochi |
33 | Mirpuri | Pothwari | Punjabi |
34 | Mulki | Thalochri | Punjabi/Saraiki |
35 | Pachhadi | Derawali | Punjabi/Saraiki |
36 | Pahari | Pothwari | Punjabi |
37 | Panjgori | Rakhshani | Balochi |
38 | Pashori | Hindko | Punjabi |
39 | Pindiwal | Pothwari | Punjabi |
40 | Poonchhi | Pothwari | Punjabi |
41 | Rachnavi | Majhi | Punjabi |
42 | Rathi | Jhangvi | Punjabi/Saraiki |
43 | Rathoori | Malwai | Sikh Punjabi |
44 | Sarawani | Rakhshani | Balochi |
45 | Sarhaddi | Rakhshani | Balochi |
46 | Shakargarh | Majhi | Punjabi |
47 | Sialkoti | Majhi | Punjabi |
48 | Sibi | Sulemani | Balochi |
49 | Swaen | Hindko | Punjabi |
50 | Ubhay di Boli | Majhi | Punjabi |
51 | Wazirabadi | Majhi | Punjabi |
52 | Waziri | Southern Pashto | Pashto |
53 | Yusufzai | Northern Pashto | Pashto |
پاک میگزین، ایک منفرد ویب سائٹ
پاک میگزین پر پاکستان کے سال بسال اہم ترین تاریخی اور سیاسی واقعات کے علاوہ پاکستانی زبانوں کا ڈیٹا بیس، حروفِ تہجی کی تاریخ اور پاکستان کی فلمی تاریخ پر نایاب معلومات دستیاب ہیں۔
پاکستان کی سیاسی تاریخ
-
18-02-2008: 2008 کے عام انتخابات
26-04-1971: مشرقی پاکستان میں مسلح مزاحمت
11-11-1975: چوتھی آئینی ترمیم: عدلیہ اور اقلیتیں