پاکستانی زبانیں
164 زبانوں/بولیوں اور لہجوں پر دلچسپ اور نایاب معلومات
براہوئی
"براہوئی" (Brahui)، پاکستان کی واحد دراوڑی زبان (Dravidian language) ہے۔
2023ء کی مردم شماری کے مطابق، "براہوئی زبان"، پاکستان کی دس بڑی زبانوں میں سے ایک ہے جس کو بولنے والوں کی کل تعداد 27 لاکھ 78 ہے جو پاکستان کی کل آبادی کا ڈیڑھ فیصد سے بھی کم بنتا ہے۔
صوبہ بلوچستان میں بلوچی (36فیصد) اور پشتو (35فیصد) کے بعد 17 فیصد افراد کی مادری زبان "براہوئی" ہے۔ بلوچستان کے عین وسط میں شہید سکندرآباد، مستونگ، خضدار، قلات اور نوشکی کے اضلاع، "براہوئی" زبان کے اکثریتی علاقے ہیں جبکہ خضدار سب سے بڑا شہر ہے جہاں "براہوئی" بولنے والوں کی اکثریت ہے۔
UNESCO (یونیسکو ) کی 2009ء کی ایک رپورٹ کے مطابق "براہوئی"، پاکستان کی ان 27 زبانوں میں سے ایک ہے جنھیں معدومیت کے خطرے کا سامنا ہے اور "غیر محفوظ" کے طور پر درجہ بندی کی گئی تھی۔
براہوئی زبان کی تاریخ
دنیا بھر میں زبانوں کے خاندانوں کی چھٹی بڑی تعداد "دراوڑی" زبانیں بولنے والوں کی ہے جن کی اکثریت جنوبی بھارت کے علاقوں میں تیلگو، تامل، کنڑ اور ملیالم زبانیں بولتی ہے جو کل دراوڑی زبانوں کا 95فیصد بنتا ہے جبکہ مجموعی طور پر برصغیر پاک و ہند کی 13 فیصد آبادی، دراوڑی زبانیں بولتی ہے۔
"براہوئی" کو بھی "دراوڑی" زبانوں کے خاندان کا ممبر سمجھا جاتا ہے لیکن اس کے بولنے والے باقی دراوڑیوں سے ڈیڑھ ہزار کلومیٹر دور بستے ہیں اور "شمالی دراوڑی" کہلاتے ہیں۔
"براہوئی" زبان کے "دراوڑی" زبانوں سے تعلق کی بنیادی وجہ یہ بیان کی گئی ہے کہ جب ساڑھے تین ہزار سال قبل وسطی ایشیاء کے حملہ آور آریاؤں نے سندھ اور گنگا وادیوں پر قبضہ کیا تو بیشتر مقامی افراد، جو بعد میں دراوڑی کہلائے، جنوب کی طرف دھکیل دیے گئے، کچھ ہندوستان کے مختلف علاقوں میں قبائل کی صورت میں بکھر گئے جبکہ کچھ شمال کی طرف بلوچستان کے غیرآباد علاقوں میں جا آباد ہوئے، جو اب "براہوئی" کہلاتے ہیں۔
دراوڑی کون ہیں؟
اب تک کی تحقیق کے مطابق، دراوڑیوں کو ہندوستان کے قدیم ترین باشندے سمجھا جاتا ہے۔ روایت ہے کہ ایک لاکھ سال قبل جب مشرقی افریقہ کے باسی دنیا بھر میں پھیلے تو انھیں برصغیر پاک و ہند میں آنے کے لیے 35ہزار سال کا عرصہ لگ گیا تھا۔ برِاعظم شمالی اور جنوبی امریکہ، آسٹریلیا اور نیوزی لینڈ کے قدیم باشندوں (ریڈ انڈین وغیرہ) کی طرح ہندوستان کے قدیم باشندے یعنی دراوڑین بھی ایک ہی افریقی نسل سے تعلق رکھتے ہیں۔ ان کو مذہبی اصطلاح میں حضرت نوحؑ کے ایک بیٹے "حام" کی اولاد کہا جاتا ہے۔
آج سے آٹھ نو ہزار سال قبل ہندوستان میں انسانوں کی دوسری بڑی ہجرت ہوئی جب مشرقِ وسطیٰ کے "سامی نسل" کے سانولے لوگ یہاں آئے۔ انھی لوگوں نے وادی سندھ کی انتہائی ترقی یافتہ تہذیب کو قائم کیا اور مقامی دراوڑی باشندوں کے ساتھ مل جل کر رہتے تھے جس کے بہت سے آثار ملتے ہیں۔ اس نسل کو حضرت نوحؑ کے دوسرے بیٹے "سام" سے منسوب کیا جاتا ہے جن پر سب سے زیادہ پیغمبر بھیجے گئے اور وہ عراق اور مصر کی عظیم تہذیبوں کے امین بھی تھے۔
برِصغیر پاک و ہند میں نسلِ انسانی کی تیسری نسل یعنی حضرت نوحؑ کے تیسرے بیٹے، "یافث" کی اولاد تھی جو ساڑھے تین ہزار سال قبل حملہ آور ہونے والے وسطی ایشیاء کے سفید فام آریا نسل کے لوگ تھے جن کا ایران اور یورپ سے بھی تعلق تھا۔ یہ بڑے ظالم، متکبر اور متعصب لوگ تھے جنھوں نے ہندو مذہب اور نسلی اور لسانی تعصب کی بنیاد رکھی اور مقامی لوگوں میں سے خاص طور پر دراوڑی لوگوں کو خاصا حقیر جانا۔ انھیں "شودر" اور اچھوت قرار دیا اور اکثریت کو ان کے علاقوں سے بےدخل کردیا اور جو رہ گئے انھیں غلام بنا لیا گیا۔
"یافث" کی نسل سے آریاؤں اور "سامی نسل" کے وادی سندھ کے قدیم باشندوں کے تعلقات سے موجودہ پاکستانی اور بھارتی نسل وجود میں آئی۔ اس طرح سے برصغیر پاک و ہند میں تینوں انسانی نسلیں ملتی ہیں جن کے اختلاط سے کئی نئی نسلیں بھی وجود میں آئیں۔
آریا نسل کے لوگ اپنے ساتھ جو زبان لائے اس کو ویدک سنسکرت کہا جاتا ہے جس کی متعدد گراماتی اور صوتی خصوصیات اس کی ایرانی بہن آوستانی زبان سے نہیں ملتیں۔ گویا سنسکرت نے جہاں دیگر زبانوں کو متاثر کیا وہاں خود بھی مقامی زبانوں کے اثرات قبول کیے۔ یہی وجہ ہے کہ برصغیر کی سبھی زبانوں پر دراوڑی زبانوں کے اثرات رہے ہیں جس کو سنسکرت بھی ختم نہیں کر سکی تھی۔
براہوئی زبان کا حروفِ تہجی
براہوئی زبان میں اردو حروفِ تہجی کا استعمال ہوتا ہے لیکن "ل" کا ایک مخصوص حرف بھی شامل ہے جس پر تین نقطے ہیں جو "ل اور ڑ" کی ملی جلی آواز دیتے ہیں جوصرف "براہوئی" بولنے والے ہی ادا کر سکتے ہیں۔
"براہوئی زبان" کی لغت کے بارے میں خیال کیا جاتا ہے کہ اس میں 35 فیصد فارسی اور عربی، 20 فیصد بلوچی، 20 فیصد ہند آریائی، 15فیصد دراوڑی اور 10فیصد نامعلوم الفاظ موجود ہیں۔
"براہوئی زبان"، چار مختلف بولیوں کی صورت میں بلوچستان اور سندھ میں بولی جاتی ہے جن میں "سراوانی"، "جھلاوانی"، "رخشانی" اور "سندھی" شامل ہیں۔
سراوانی
سراوانی (Saravani)، "براہوئی زبان" کی معیاری یا سٹینڈرڈ بولی ہے جو صوبہ بلوچستان میں کوئٹہ، قلات، مستونگ اور کچھی کے علاقوں میں بولی جاتی ہے۔
جھلاوانی
جھلاوانی (Jhalawani)، "براہوئی زبان" کی ایک بولی ہے جو صوبہ بلوچستان میں ضلع خضدار میں بولی جاتی ہے۔
رخشانی
رخشانی (Rakhshani)، "براہوئی زبان" کی ایک بولی ہے جو صوبہ بلوچستان میں ضلع چاغی، دالبندین، واشت اور خاران میں بولی جاتی ہے۔
سندھی
سندھی (Sindhi)، "براہوئی زبان" کی ایک بولی ہے جو صوبہ سندھ میں براہوئی زبان بولنے والے بولتے ہیں۔
Pakistan Linguistic Database
Pakistan Linguistic Database on PAK Magazine contains information on 164 languages, dialects and accents.
12 main languages
Details on main languages in Pakistan.
1. | Arabic |
2. | Balochi |
3. | Brahui |
4. | English |
5. | Hindi |
6. | Hindko |
7. | Pashto |
8. | Persian |
9. | Punjabi |
10. | Saraiki |
11. | Sindhi |
12. | Urdu |
58 Languages
A complete list of languages of Pakistan.
No. | Language | Region | Group |
---|---|---|---|
1 | Aer | Sindh, Pakistan | Western Indo-Aryan, Gujarati |
2 | Arabic | The Muslim World | Semitic |
3 | Arsoniwar | Chitral, Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan |
4 | Badeshi | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Unclassified |
5 | Bagri | Punjab, Pakistan | Indo-Aryan |
6 | Balochi | Balochistan, Pakistan, Iran and Afghanistan | Western Iranian, Northwestern |
7 | Balti | Gilgit-Baltistan, Pakistan | Bodish, Ladakhi–Balti |
8 | Bashgaliwar | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan |
9 | Bateri | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic Kohistani |
10 | Bengali | Bangladesh, India and Karachi, Pakistan | Indo-Aryan |
11 | Bhaya | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan, Western Hindi |
12 | Brahui | Balochistan, Pakistan | Northern |
13 | Burushaski | Gilgit-Baltistan, Pakistan | South Asian |
14 | Chilisso | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic, Kohistani |
15 | Dameli | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic, Kunar |
16 | Dari | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan and Afghanistan | Western Iranian, Persian |
17 | Dogri | Jammu & Kashmir | Indo-Aryan, Northern, Western Pahari |
18 | English | the whole world | Germanic |
19 | Gawar-Bati | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic, Kunar |
20 | Gawri | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic, Kohistani |
21 | Ghera | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan, Western Hindi |
22 | Goaria | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan, Rajasthani |
23 | Gowro | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic, Kohistani |
24 | Gujarati | Sindh, Pakistan | Western Indo-Aryan |
25 | Gurgula | Sindh, Pakistan | Western Indo-Aryan, Rajasthani |
26 | Hindi | India | Central Indo-Aryan, Western Hindi, Hindustani |
27 | Hindko | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Northwestern, Punjabic, Lahnda |
28 | Kalasha | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic, Chitrali |
29 | Kalkoti | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Eastern Dardic, Shinaic |
30 | Kashmiri | Kashmir | Indo-Aryan, Dardic |
31 | Kati | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Nuristani |
32 | Khowar | Khyber Pakhtunkhwa and Gilgit-Baltistan, Pakistan | Indo-Aryan, Chitrali |
33 | Kohistani | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Eastern Dardic |
34 | Kundal Shahi | Azad Kashmir | Indo-Aryan, Eastern Dardic, Shinaic |
35 | Loarki | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan, Western, Rajasthani |
36 | Marwari | Punjab, Sindh, Pakistan | Western Indo-Aryan, Rajasthani |
37 | Memoni | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan, Northwestern, Sindhic |
38 | Mewati | Punjab and Sindh in Pakistan | Indo-Aryan |
39 | Oadki | Sindh, Pakistan | Western Indo-Aryan, Rajasthani |
40 | Ormuri | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Eastern Iranian |
41 | Palula | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Eastern Dardic |
42 | Parkari Koli | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan, Western, Gujarati |
43 | Pashto | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan and Afghanistan | Eastern-Iranian |
44 | Persian | Iran and Balochistan, Pakistan | Western Iranian |
45 | Punjabi | Pakistani and Indian Punjab | Indo-Aryan, Northwestern |
46 | Sansi | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan |
47 | Saraiki | Punjab, Pakistan | Indo-Aryan, Northwestern, Punjabic, Lahnda |
48 | Sarikoli | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Eastern-Iranian, Shugni-Yazgulami |
49 | Shina | Khyber Pakhtunkhwa, Gilgit-Baltistan and Kashmir | Indo-Aryan, Eastern Dardic |
50 | Sikh Punjabi | Punjab, India | Indo-Aryan, Northwestern |
51 | Sindhi | Sindh, Pakistan | Indo-Aryan, Northwestern, Sindhic |
52 | Thall Lamenti | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan |
53 | Torwali | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Dardic, Kohistani |
54 | Urdu | Pakistan and India | Central Indo-Aryan, Western Hindi, Hindustani |
55 | Ushojo | Swat, Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Indo-Aryan, Eastern Dardic, Kohistani |
56 | Uyghur | Gilgit-Baltistan, Pakistan | Turkic |
57 | Wakhi | Gilgit-Baltistan, Pakistan, Afghanistan, Tajikstan and China | Eastern Iranian |
58 | Yidgha | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan | Eastern-Iranian |
64 Dialects
A list of known dialects of various languages in Pakistan.
No. | Dialect | Language | Region |
---|---|---|---|
1 | Bazigar | Punjabi | Punjab, Pakistan |
2 | Bilaspuri | Punjabi | Himachal Pradesh, India |
3 | Brokskat | Shina | Gilgit-Baltistan, Pakistan |
4 | Central Pashto | Pashto | Khyber Pakhtunkhwa , Pakistan |
5 | Chambeali | Punjabi | Himachal Pradesh, India |
6 | Cholistani | Punjabi/Saraiki | Punjab, Pakistan |
7 | Dawoodi | Burushaski | Gilgit-Baltistan, Pakistan |
8 | Dehwari | Persian | Balochistan, Pakistan |
9 | Derawali | Punjabi/Saraiki | Punjab, Pakistan |
10 | Dhatki | Sindhi | Sindh, Pakistan |
11 | Doabi | Punjabi | Punjab, Pakistan |
12 | Dogri | Punjabi | Jammu & Kashmir |
13 | Faraqi | Sindhi | Sindh, Pakistan |
14 | Gojri | Punjabi | Jammu & Kashmir |
15 | Hazargi | Persian | Balochistan, Pakistan |
16 | Hindko | Punjabi | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan |
17 | Jadgali | Sindhi | Sindh, Pakistan |
18 | Jandavra | Gujarati | Sindh, Pakistan |
19 | Jangli | Punjabi | Punjab, Pakistan |
20 | Jhalawani | Brahui | Balochistan, Pakistan |
21 | Jogi | Hindi | Sindh, Pakistan |
22 | Kabutra | Hindi | Sindh, Pakistan |
23 | Kachi Koli | Gujarati | Sindh, Pakistan |
24 | Kangri | Punjabi | Himachal Pradesh, India |
25 | Khetrani | Punjabi/Saraiki | Balochistan, Pakistan |
26 | Komviri | Pashto | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan |
27 | Koroshi | Balochi | Balochistan, Pakistan |
28 | Kullui | Punjabi | Himachal Pradesh, India |
29 | Kutchi | Sindhi | Sindh, Pakistan |
30 | Lari | Sindhi | Sindh, Pakistan |
31 | Lasi | Sindhi | Sindh, Pakistan |
32 | Madaklashti | Persian | Balochistan, Pakistan |
33 | Majhi | Punjabi | Punjab, Pakistan |
34 | Makrani | Balochi | Balochistan, Pakistan |
35 | Malwai | Punjabi | Punjab, India |
36 | Mandeali | Punjabi | Himachal Pradesh, India |
37 | Mankiyali | Hindko | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan |
38 | Mewari | Hindi | Sindh, Pakistan |
39 | Multani | Punjabi/Saraiki | Punjab, Pakistan |
40 | Northern Pashto | Pashto | Khyber Pakhtunkhwa , Pakistan |
41 | Pamir Kyrgyz | Kyrgyz | Gilgit-Baltistan, Pakistan |
42 | Pothwari | Punjabi | Northern Punjab, Pakistan |
43 | Puadhi | Punjabi | Punjab, Pakistan |
44 | Purgi | Balti | Gilgit-Baltistan, Pakistan and India |
45 | Rakhshani | Balochi | Balochistan, Pakistan |
46 | Rakhshani Brahui | Brahui | Balochistan, Pakistan |
47 | Rangri | Hindi | Punjab, Pakistan |
48 | Riasti | Punjabi/Saraiki | Punjab, Pakistan |
49 | Saraiki | Punjabi | Punjab, Pakistan |
50 | Saravani | Brahui | Balochistan, Pakistan |
51 | Saroli | Sindhi | Sindh, Pakistan |
52 | Sawi | Shina | Khyber Pakhtunkhwa, Pakistan |
53 | Shahpuri | Punjabi | Punjab, Pakistan |
54 | Sindhi Bhil | Sindhi | Sindh, Pakistan |
55 | Sindhi Brahui | Brahui | Balochistan, Pakistan |
56 | Southern Pashto | Pashto | Khyber Pakhtunkhwa , Pakistan |
57 | Sulemani | Balochi | Balochistan, Pakistan |
58 | Thalochri | Punjabi/Saraiki | Punjab, Pakistan |
59 | Thareli | Sindhi | Sindh, Pakistan |
60 | Utradi | Sindhi | Sindh, Pakistan |
61 | Vaghri | Gujarati | Sindh, Pakistan |
62 | Wacholi | Sindhi | Sindh, Pakistan |
63 | Wadiyara Koli | Gujarati | Sindh, Pakistan |
64 | Waneci | Pashto | Balochistan, Pakistan |
44 Accents
A list of known accents of various dialects and languages in Pakistan.
No. | Accent | Dialect | Language |
---|---|---|---|
1 | Aajri | Hindko | Punjabi |
2 | Afridi | Northern Pashto | Pashto |
3 | Awankari | Pothwari/Hindko | Punjabi |
4 | Baar di Boli | Majhi | Punjabi |
5 | Banawali | Malwai | Sikh Punjabi |
6 | Bhattiani | Malwai | Sikh Punjabi |
7 | Bherochi | Shahpuri | Punjabi |
8 | Bugti | Sulemani | Balochi |
9 | Chenavri | Majhi | Punjabi |
10 | Chenhawri | Multani | Punjabi/Saraiki |
11 | Chhachhi | Pothwari/Hindko | Punjabi |
12 | Dhanni | Shahpuri/Hindko | Punjabi |
13 | Domki | Makrani | Balochi |
14 | Ghebi | Pothwari/Hindko | Punjabi |
15 | Hindki | Multani | Punjabi/Saraiki |
16 | Jaghdali | Derawali | Punjabi/Saraiki |
17 | Jandli | Pothwari | Punjabi |
18 | Jatki | Majhi | Punjabi |
19 | Kachhi | Thalochri | Punjabi/Saraiki |
20 | Kachi | Majhi | Punjabi |
21 | Kalati | Rakhshani | Balochi |
22 | Kandahar | Southern Pashto | Pashto |
23 | Karachi | Makrani | Balochi |
24 | Kechi | Makrani | Balochi |
25 | Kohati | Hindko | Punjabi |
26 | Lashari | Makrani | Balochi |
27 | Lubanki | Malwai | Sikh Punjabi |
28 | Mandwani | Sulemani | Balochi |
29 | Mazari | Sulemani | Balochi |
30 | Mulki | Thalochri | Punjabi/Saraiki |
31 | Pachhadi | Derawali | Punjabi/Saraiki |
32 | Panjgori | Rakhshani | Balochi |
33 | Pashori | Hindko | Punjabi |
34 | Poonchhi | Pothwari | Punjabi |
35 | Rachnavi | Majhi | Punjabi |
36 | Rathi | Jhangvi | Punjabi/Saraiki |
37 | Rathoori | Malwai | Sikh Punjabi |
38 | Sarawani | Rakhshani | Balochi |
39 | Sarhaddi | Rakhshani | Balochi |
40 | Sibi | Sulemani | Balochi |
41 | Swaen | Hindko | Punjabi |
42 | Wazirabadi | Majhi | Punjabi |
43 | Waziri | Southern Pashto | Pashto |
44 | Yusufzai | Northern Pashto | Pashto |